Wyprawy w Hindukusz stanowiły bardzo ważna kartę w dziejach alpinizmu polskiego, przede wszystkim jako szkoła działalności w górach prawdziwie wysokich, i to wówczas całkowicie dzikich. Zapoczątkowane przez Bolesława Chwaścińskiego jego pamiętną wyprawą latem 1960 roku (m.in. drugie wejście na Noszak), objęły w sumie przeszło 650 osób (!), z których wiele zdołało przekroczyć wysokość 7000 m. Dało to niebawem efekty w Karakorum i Himalajach. Nasza działalność w Hindukuszu, początkowo starannie organizowana, w połowie lat 70. częściowo przeszła w wyjazdy o charakterze trekkingowym, lub mieszanym, w górach operowały nawet małe zespoły, jak np. Ryszarda Palczewskiego, nigdzie nie rejestrowane. Kres tej niezwykle dla nas cennej aktywności położyła rewolucja kwietniowa w Afganistanie w r. 1978 a niebawem – w grudniu 1979 – interwencja wojskowa ZSRR i kilkuletnie walki partyzantów. Wojna toczyła się głównie w górach, spowodowała też znaczne ograniczenie ruchu w pakistańskiej części Hindukuszu, gdzie mieściły się bazy szkoleniowe mudżahedinów a przez przełęcze wiodły szlaki przerzutu ludzi i zaopatrzenia. W szeregach partyzantów walczyło również paru Polaków. Kierowników naszych wypraw już w pierwszej połowie lat 70. niepokoiło pojawienie się i rosnące wpływy „doradców” radzieckich w różnych komórkach rządowych w Kabulu, m.in. – jak wspomina Jerzy Wala – w centrum służby geologicznej i kartografii.

Nie wszystkie wyjazdy i wyprawy znalazły odbicie w publikacjach, stad kłopot z dotarciem do kompletu nazwisk uczestników. Wykaz, który oddajemy do rąk czytelników, powstał w r. 1985 z okazji urządzonego w Krakowie sympozjum hindukuskiego, podczas którego został rozdany zainteresowanym uczestnikom w ok. 30 odbitkach maszynopisowych. Na naszą prośbę przejrzał go i dwukrotnie uzupełnił danymi z własnych archiwów Jerzy Wala, a jego ostatni list w tej sprawie nosi datę 19 VI 1991. Dodatki Wali oznaczone są gwiazdkami*. Za dalsze uzupełnienia i poprawki, a także za rozwinięcie skrótów imion, będziemy bardzo zobowiązani.

Sympozjum krakowskie (parę lat wcześniej odbyła się podobna konferencja w Warszawie) zorganizował Zakład Alpinizmu AWF przy współudziale PZA i redakcji „Taternika”. Odbyło się ono w dniach 13 i 14 grudnia 1985 r., referaty wygłosili m.in. Bolesław Chwaściński (+), Ryszard Kozioł (+), Stanisław Biel, Zdzisław Ryn, Jerzy Wala, Marek Kalmus, Józef Nyka. Prelekcje przeplatały filmy o tematyce hindukuskiej (m.in. Anny Pietraszek), w kuluarach można było obejrzeć wystawę zdjęć Mariana Bały i prac kartograficznych Jerzego Wali. Wnikliwego podsumowania konferencji dokonał Ryszard W. Schramm.

Tytuł naszej broszurki „Uczestnicy polskich wypraw w Hindukusz” jest pewnym uproszczeniem, gdyż indeks obejmuje także pasma nie należące geograficznie do Hindukuszu, jak np. Pamir Afgański (Kohe Pamir Wachan 1974, Góry Darwazu Afgańskiego 1975). Polska działalność koncentrowała się na afgańskiej stronie Hindukuszu, choć było też parę wypraw od trudniej dla nas dostępnej strony Pakistanu. Ciągle brak jest publikacji, która sumowałaby polski dorobek w górach tej części Azji – Jerzy Wala zapowiada ją od szeregu lat, ale ogrom zebranego materiału przerasta jego możliwości czasowe. Najważniejszym źródłem informacji pozostaje „Taternik” – od zredagowanego przez Bolesława Chwaścińskiego wspaniałego „zielonego” zeszytu 2–4/1962 poczynając. Skrótowe monograficzne omówienia zawarte są też w tomach II–VI „Tobiczyka” (1961–1985). Osobnych książek nie było wiele, wymienić można Andrzeja Wilczkowskiego „Śniegi pokutujące” (1971) czy Tadeusza Piotrowskiego „Gdy krzepnie rtęć” (1980), także kilka publikacji naukowych. Bogaciej przedstawia się nasza filmoteka hindukuska – od nagradzanego na festiwalach „Hindukuszu” Sergiusza Sprudina poczynając.

Mamy nadzieję, że nasz wykaz zainteresuje weteranów hindukuskich wypraw – i nie tylko ich.

Polish expeditions to the unexplored Afghan part of the Hindu Kush were initiated in 1960 by Dr. Bolesław Chwaściński (1909–1992). Noshaq (7492 m) was climbed (2ndascent, few days after two Japanese pioneers) and this exploit marks a turning point in the history of Polish mountaineering. During 23 years about 650 Poles became involved in the Hindu Kush venture, many of them reaching 7000 m or more. Some dozens of people learned how to organize and to lead a successful trip to the highest ranges. Jerzy Wala became the world’s expert in geography of the Hindu Kush, producing maps and introducing his numbering system. “The Wala numbers are being used increasingly, as they are an ideal way of identifying peaks in the complicated mountain region” (The Alpine Journal, 1973). In the seventies all this established Poland in a strong position in High Asian mountains, including Himalaya and Karakoram. Unfortunately, the fruitful activity was damaged by the political events of 1978–79.

The following list of participants was compiled in 1985 by Maria Monika Nyka for the Hindu Kush Conference in Cracow (13–14 December, 1985) and was later supplemented by Jerzy Wala (his additions are marked with *). It includes also a number of foreigners, most of them French and British, who were members of Polish or Polish international expeditions. Figures following the names refer to years the mountaineers visited Hindu Kush to climb there. Not all parties published their reports, so whilst every effort has been made it has not been possible to collect every detail. The following abbreviations are used: k = leader; l = doctor; l.o. = liaison officer; film = film maker; GUMS = Groupe Universitaire de Haute Montagne (France).

The Editor wishes to express his thanks to Jan Mostowski-Philipp (Noshaq in 1960) who bore the expense of printing this booklet.